Reakcje na podrażnienia analizatora skórnego pojawiają się bardzo wcześnie. Na bodźce dotykowe najbardziej wrażliwe są okolice oczu, uszu, czoła, ust, podeszew stóp i dłoni. Im dziecko jest młodsze, tym wyraźniejszy jest odruch chwytny.

STADIUM NOWORODKA

Wśród 12 miesięcy, które składają się na okres niemowlęcy, pierwszy miesiąc życia dziecka jest tzw . stadium noworodka.

Układ mięśniowy noworodka podobnie jak układ kostny ukształtowany jest w zarysach, nie jest w pełni rozwinięty ani pod względem anatomicznym ani sposobu funkcjonowania. Włókna mięśniowe są bardzo cienkie, natomiast siła ich skurczu jest niewielka. Zaznacz się wyraźna przewaga mięśni – zginaczy.

Stosunek noworodka do otaczającego świata regulują w głównej mierze odruchy bezwarunkowe. Poza specyficznymi reakcjami bezwarunkowymi, które stanowią odpowiedź na poszczególne bodźce, obserwuje się u noworodka reakcje ruchowe na całokształt bodźców związanych z nowym środowiskiem życia. Ten drugi rodzaj aktywności ruchowej nazywamy ruchami błędnymi.

Odruchy bezwarunkowe noworodka dzieli się na 3 grupy.

1. odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego,

2. odruchy normalne dla noworodka i niemowlęcia, natomiast patologiczne u człowieka dorosłego,

3. odruchy występujące wyłącznie u noworodka.

Przykładem trzeciej grupy odruchów jest odruch chwytny. Przy dotknięciu jakimś przedmiotem wewnętrznej powierzchni dłoni noworodka, dłoń jego zaciska się tak mocno na przedmiocie, że można podnieść dziecko za rękę do góry, a dłonie jego nie otworzą się i nie puszczą trzymanego przedmiotu. Wśród odruchów tej grupy należy wymienić jeszcze: odruch toniczno – szyjny, oczno – karkowy Peipera oraz odruch Moro (obejmowania). Odruch Moro polega na szybkim ruchu wyprostnym kończyn górnych z szeroko rozstawionymi palcami i następnie równie szybkim ich zgięciu w stawach łokciowych i przyciśnięciu do piersi z zaciśniętymi pięściami. Bodźcem do tego rodzaju odruchu jest nagłe poruszenie głowy dziecka lub szybkie opuszczenie go do pozycji leżącej. Odruch Moro przebiega najwyraźniej u dzieci urodzonych przedwcześnie oraz u noworodków. Od drugiego miesiąca życia w tej formie pojawia się on coraz rzadziej, a około 6 – go miesiąca życia zanika. Kolejność rozwoju ruchów u dziecka jest zasadniczo inna niż u zwierząt. U zwierząt wykształca się przede wszystkim lokomocja, a dopiero później, i to tylko u niektórych gatunków pozostaje bardzo ograniczona pod względem swego zakresu możliwości swoistej prymitywnej manipulacji. U niemowlęcia ludzkiego natomiast w pierwszej kolejności wykształcają się ruchy głowy, ruchy rąk, które zmierzają do chwytania przedmiotów i manipulacji nimi, a dopiero znacznie później ruchy prowadzące do utrzymania ciała w określonej pozycji i przesuwania go w przestrzeni. W zakresie żadnej innej sprawności ruchowej niemowlęcia nie zachodzą tak subtelne i złożone przekształcenia, jak w obrębie jego ruchów chwytania. Rozwój ich postępuje od momentu chwytania odruchowego pod kontrolą wzroku. Bezwarunkowy odruch chwytny, charakterystyczny dla noworodka posiada dwa elementy: zamykanie dłoni na przedmiocie włożonym dziecku do ręki oraz utrzymywanie się zgięcia przez pewien czas(od kilku do kilkunastu sekund). Oba te elementy odruchu chwytnego występują bardzo wyraźnie u noworodka . Pierwszy – zaciśnięcie dłoni – zanika w 4 miesiącu życia, drugi – trwanie zgięcia – w 6 miesiącu życia. Na podstawie obserwacji stwierdzono, że zdolność unoszenia ciężaru własnego ciała przy pomocy uchwytu, charakterystyczna w pierwszych 5 tygodniach życia, szybko zanika w wieku niemowlęcym. Umiejętność tę dziecko ponownie nabywa na zasadzie rozwoju chwytu dowolnego, przy czym do momentu ukończeniu 5 lat dzieci nie dorównują w tej dziedzinie 40 – dniowym niemowlętom. Na wiek od 2 do 4 miesiąca życia przypada okres neutralny, przejściowy w rozwoju chwytu: odruch chwytny zanika, a chwytanie polegające na ruchach dowolnych związanych z działalnością kory mózgowej jeszcze się nie rozwinęło. Chwytanie dowolne rozpoczyna się ok. 4 – 5 miesiąca życia i kształtuje się przez dłuższy czas. W latach 1931 – 37 H.M. Halverson prowadził badania w tym zakresie, na podstawie których wyróżnił on etapy i drobne stadia chwytania.

STADIUM I

Dziecko w wieku 4 – 5 miesiąca życia zbliża obydwie ręce do widzianego przedmiotu. Zbliżanie owo dokonuje się dzięki ruchom kończyn górnych w stawach barkowych, którym to ruchom towarzyszy słabo zaznaczony chwyt łokciowo – dłoniowy. Ręce niemowlęcia nie są jednak w tym okresie zdolne samodzielnie uchwycić przedmiot, jeżeli wsuniemy mu przedmiot do rączki – niemowlę wypuszcza go bardzo szybko. W tym stadium obydwie kończyny górne działają u większości dzieci na zasadzie całkowitej symetrii. W żadnej z rąk nie obserwujemy jeszcze przewagi czynnościowej. Obydwie ręce zbliżają się do oglądanego przez dziecko przedmiotu.

STADIUM II

Dziecko w wieku 5 – 6 miesiąca wyciąga raczki do przedmiotu w te sposób, że porusza ramionami w stawach barkowych i wyprostowuje jednocześnie ręce w stawach łokciowych. Chwyt następuje przy użyciu czterech palców dłoni z wyłączeniem kciuka. W tym okresie, zwanym również okresem chwytu dłoniowego prostego dziecko nie jest zdolne utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie. Na początku omawianego stadium dziecko na sam widok innego przedmiotu wypuszcza z ręki przedmiot poprzednio trzymany. Pod koniec stadium II wypuszcza przedmiot z ręki po to, aby chwycić drugą ręką nowy przedmiot.

STADIUM III

W wieku 7 – 8 miesięcy dziecko zaczyna posługiwać się przy chwytaniu także kciukiem. Niemowlę nie potrafi jednak jeszcze przeciwstawić kciuka pozostałym palcom, wykorzystuje jednak ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka w stosunku do pozostałych palców dłoni. Dlatego też chwyt ten nazwany został chwytem nożycowym. Dzięki niemu niemowlę potrafi utrzymać w ręce miedzy palcem wskazującym a kciukiem nawet stosunkowo drobny przedmiot. W tym okresie następuje zróżnicowanie czynnościowe prawej i lewej ręki. U dzieci praworęcznych zaczyna już przeważać ręka prawa, u leworęcznych natomiast lewa. W stadium III niemowlę potrafi już utrzymać po jednym przedmiocie w każdej rączce. Mimo, że chwyt jest chwytem bardzo prymitywnym, można już mówić o początkach zabawy manipulacyjnej.

STADIUM IV

Zaczynając od 9 miesiąca życia dziecko rozpoczyna posługiwanie się tzw. Chwytem pęsetkowym, w którym kciuk przeciwstawia się pozostałym palcom. Pod koniec pierwszego roku życia niemowlę potrafi już chwytać przedmioty i trzymać je między opuszkami kciuka i palca wskazującego, co pozwala na bardziej precyzyjne posługiwanie się tymi przedmiotami. W tym okresie dziecko potrafi również w dowolny sposób otworzyć swoją dłoń. Umożliwia to wkładanie przedmiotów do większych naczyń a także rzucanie nimi, co stanowi jedno z ulubionych zajęć starszego niemowlęcia.

Obserwacja rozwoju chwytania umożliwia obserwację procesu lateralizacji czynności ruchowych. Powszechnie uważa się, że do 3 miesięcy występuję asymetria typu podkorowego, od 3 do 7 miesięcy – symetria zwierciadlana, a od początku III stadium pojawia się asymetria korowa, która wynika, która wynika z przewagi czynnościowej jednej z półkul mózgowych. U większości dzieci między 7 a 8 miesiącem życia dochodzi do wyraźnego zwiększenia czynnościowego ręki. W dalszych miesiącach życia niemowlęcia jest ono wydatniejsze. Na początku 2 roku życia zaobserwować można bardzo interesujący proces – osiągnięta w II i IV kwartale wieku niemowlęcego lateralizacja czynności ruchowych znacznie słabnie, i pojawiają się ponownie między 2 a 3 rokiem życia.

Chwytanie przedmiotów pod kontrolą wzroku zapoczątkowuje tzw. niemowlęcą manipulację. Już dziecko 7 – 8 miesięczne sięga bez trudu po znajdujące się u pobliżu zabawki. Wykazuje nawet dużą wytrwałość w zdobywaniu przedmiotów nieco od niego oddalonych. Zdobytą zabawką trzyma w ręku, ogląda, obmacuje, przekłada z jednej ręki do drugiej. Chociaż dziecko w tym wieku pociąga i interesuje nowość zabawki – jej kształt, barwa, dźwięk, który wydaje przy postukiwaniu, machaniu lub naciskaniu, to jednak niemowlę manipuluje w sposób zbliżony wszystkimi zabawkami, niezależnie od ich przeznaczenia. Jest to okres manipulacji niespecyficznej.

Dopiero pod koniec okresu niemowlęcego naśladując niektóre czynności osób dorosłych, dziecko uczy się turlać piłkę po podłodze, układać klocki itp. Jego manipulacja staje się specyficzna tzn. dostosowana do struktury i funkcji użytkowej przedmiotu.

WIEK PONIEMOWLĘCY

Okres ten rozpoczyna się na przełomie 1 i 2 roku życia i trwa ok. 2 lat, a więc do ukończenia przez dziecko 3 roku życia. Jest to okres dalszego bardzo intensywnego rozwoju psychoruchowego. Wzrastające sprawności manipulacyjne pozwalają dziecku na nowe formy działania, na bardziej niż poprzednio celowe i skuteczne oddziaływanie na przedmioty, przemieszczania ich w przestrzeni i zmianę ich stany podczas zabawy. Zabawa manipulacyjna i ruchowa stanowi typowy dla tego okresu rodzaj aktywności małego dziecka.

W 2 roku życia wzrasta precyzja ruchów wykonywanych palcami rąk, co możliwe jest dzięki zestrojeniu ruchów rąk ze spostrzeżeniami dziecka, czyli koordynacji wzrokowo – ruchowej.

Dziecko uczy się coraz lepiej dostosowywać swoje ruchy do kształtów przedmiotów, ich wielkości i odległości itp. Dzięki koordynacji kinestetyczno – dotykowo – wzrokowej potrafi np.: ustawić klocki jeden na drugim, włożyć pastylki do buteleczki itp.

Dziecko poznaje zatem przedmioty nie jednym, ale kilkoma zmysłami, poznaje je w sposób aktywny podczas manipulacji, w trakcie której dochodzi do identyfikacji polisensorycznej przedmiotu. Nastawienie drugiego narządu zmysłu na dane zjawisko zwiększa nie tylko ilość płynących do niego wrażeń, lecz służy również do jego identyfikacji. Opanowanie sprawności motorycznych, prawidłowy rozwój ruchowy dziecka przyczynia się do dobrych kontaktów społecznych, wpływa na rozwój osobowości dziecka.